Kolędy są nieodzowną częścią Bożego Narodzenia. Wprowadzają w świąteczny klimat. Od wieków uczą o tradycjach bożonarodzeniowych oraz inspirują kompozytorów i artystów z całego świata. Jakie były początki kolęd? Jakie są rodzaje kolęd? Jakie kolędy sa popularne w poszczególnych krajach europejskich? Na te i inne pytania znajdziecie odpowiedzi w poniższym artykule.
KOLĘDY, PASTORAŁKI, SZCZEDRIWKI i inne
Sama nazwa kolęda pochodzi do łacińskiego słowa calendae, co oznaczało pierwszy dzień miesiąca. Początków kolędy należy szukać w obchodach rzymskich Kalendae styczniowych (mensis Januarius). Począwszy od 153 roku przed narodzinami Chrystusa konsulowie rzymscy obejmowali swój urząd 1 stycznia. Od 46 roku p.n.e. dekretem Juliusza Cezara, 1 stycznia został oficjalnie ogłoszony początkiem roku administracyjnego. Kolęda była więc pierwotnie radosną pieśnią noworoczną wykonywaną na cześć gospodarzy. Przekazywała życzenia szczęścia i pomyślności. Towarzyszyła odwiedzinom rodziny i znajomych oraz wręczaniu sobie prezentów.
Zwyczaje śpiewania kolęd przejęło chrześcijaństwo, łącząc je z okresem Bożego Narodzenia, uważanym za początek nowego czasu. Kolędy zaczęły tematycznie nawiązywać do narodzin Chrystusa. Początkowo twórcy kolęd czerpali z dwóch Ewangelii: św. Mateusza i św. Łukasza. Z biegiem czasu kolędy coraz częściej sięgały do źródeł pobożności ludowej i do dzisiaj są obecne w tradycjach ludowych. Odmianą kolędy nawiązującą do wątków zaczerpniętych z życia codziennego jest pastorałka. Ze względu na swój świecki charakter nie jest wykonywana w chrześcijańskich nabożeństwach religijnych.
W ukraińskim folklorze występują dwa rodzaje pieśni noworocznych – koliadky (kolędy) i szczedriwki. Nazwa „szczedriwka” pochodzi od Szczodrego Wieczoru (ukr. szczedryj weczir), jak tradycyjnie nazywano wieczór poprzedzający pierwszy dzień nowego roku według kalendarza juliańskiego (13 stycznia według kalendarza gregoriańskiego).
POLSKA
Chociaż termin kolęda w znaczeniu pieśni bożonarodzeniowej ustalił się dopiero na przełomie XVII-XVIII wieku, kolędy powstawały znacznie wcześniej. Pierwsze polskie kolędy były tłumaczone z języka łacińskiego i czeskiego. Najstarszą zachowaną polską kolędą jest kolęda pochodząca z 1424 roku, która zaczyna się od słów Zdrow bądź, krolu anjelski. Do najstarszych polskich kolęd należą Anioł pasterzom mówił, Gdy śliczna Panna, Jezus malusieńki i Lulajże Jezuniu.
Teksty kolęd i pastrorałek pisało wielu autorów m.in. Piotr Skarga (W żłobie leży), Franciszek Karpiński (Bóg się rodzi, Bracia patrzcie jeno), Mikołaj Sęp-Sarzyński, Andrzej Morsztyn, Teofil Lenartowicz (Mizerna cicha), Karol Miarka (Skrzypi wóz), Jan Żabczyc (Przybieżeli do Betlejem pasterze), Stefan Bortkiewicz (Mędry świata monarchowie).
Muzykę do kolęd komponowali m.in. Zygmunt Noskowski, Feliks Nowowiejski, Witold Lutosławski, ks. Zygmunt Odelgiewicz.
W XIX wieku etnografowie, m.in. Zorian Dołęga Chodakowski i Oskar Kolberg, zaczęli utrwalać dorobek polskich pieśni bożonarodzeniowych. Doliczono się ponad 500 kolęd i pastorałek, które upowszechniono w różnego typu publikacjach i zbiorach. Pierwszy zbiór kolęd i pastorałek pt. Pastorałki i kolędy z melodiami czyli piosnki wesołe ludu w czasie świąt Bożego Narodzenia po domach śpiewane autorstwa księdza Michała Mioduszewskiego został wydany w 1843 roku. Kolędy zawierał także Śpiewnik kościelny ks. Siedleckiego wielokrotnie wydany od 1878 roku.
Tradycja wykonywania kolęd jest wciąż żywa w kulturze ludowej. Kolędy wykonuje się również podczas jasełek, wieczorów kolęd, w szkołach. Kolędy polskie jako jedne z nielicznych w Europie są żywym elementem tzw. kolędowania po domach.
UKRAINA
Kolędy bożonarodzeniowe na Ukrainie stanowią część bogatego repertuaru pieśni obrzędowych okresu zimowego. Koliadky (pol. kolędy) oraz szczedriwki to pieśni ludowe związane z obrzędami noworocznymi. Koliadky śpiewane były w okresie od Bożego Narodzenia do 31 grudnia (według kalendarza juliańskiego), zaś szczedriwki wykonywano w okresie świętowania Nowego Roku oraz Chrztu Pańskiego.
Od XVII wieku cerkiew greckokatolicka zaczęła wprowadzać do życia codziennego pieśni religijne (duchowe) związane z różnymi świętami kalendarzowymi. Koliadky zaczęli tworzyć mnisi i śpiewacy cerkiewni.
Pierwszym ukraińskim drukowanym zbiorem pieśni religijnych był Bogogłasnik wydany w 1790 roku przez ojców bazylianów z Poczajowa. Zawierał on 200 pieśni, w tym 24 kolędy.
Na wsiach i w miastach, gdzie Polacy i Ukraińcy byli sąsiadami, tradycje bożonarodzeniowe przenikały się. Ukraińcy dobrze znali polskie kolędy i często przychodzili do sąsiadów Polaków kolędować w katolickie Boże Narodzenie. Do dziś w tradycji ukraińskiej śpiewa się kolędy Nowa radość nastała, Niebo i ziemia tryumfują, Dziwna nowina, Anioł pasterzom mówił i W żłobie leży.
Posłuchajcie Добрий вечір тобі, пане господарю (pol. dobry wieczór) w wykonaniu Tiny Karol oraz Co to za przedziwna w świecie nowina w wykonaniu zespołu Babooshki.
ROSJA
Tradycja kolęd rosyjskich jest związana z tradycją ukraińską, bowiem przez wieki te dwa narody żyły blisko siebie, a ich kultury przenikały się. Obecnie kolędy w Rosji są śpiewane dość rzadko. Zazwyczaj w cerkwiach i rodzinach, które kultywują tradycję kolędowania.
Rosjanie świętują Boże Narodzenie dwa tygodnie po katolickich świętach. Prawosławna wigilia (soczelnik) odbywa się 6 stycznia i jest dniem oficjalnie rozpoczynającym Święta Bożego Narodzenia. Obowiązuje wtedy post ścisły, a ortodoksyjni wyznawcy tego dnia niczego nie jedzą ani nie piją.
W święta Bożego Narodzenia Rosjanie zazwyczaj spotkają się w domach z rodziną i przyjaciółmi. W Rosji prezenty przynosi Dziadek Mróz, któremu często towarzyszy wnuczka Śnieżynka.
Ola Klenowa, dziennikarka i członkini Związku Organizacji Polskich „Jedność” w Moskwie podzieliła się swoimi wspomnieniami i przemyśleniami nt. świąt:
Moja ulubiona kolęda, która kojarzy mi się z dzieciństwem, to „Wśród nocnej ciszy”. Tę kolędę bardzo kochał mój dziadek, który był Polakiem i dzięki któremu mówię po polsku.
Podczas Świąt Bożego Narodzenia ja i moja siostra Kasia często byłyśmy u dziadków. Jedno z najpiękniejszych wspomnień dzieciństwa: dzień Bożego Narodzenia już nadszedł, ale my jeszcze śpimy. Do pokoju wchodzi dziadek:
– Wśród nocnej ciszy głos się rozchodzi Wstańcie, pasterze, Bóg się wam rodzi!
Otwieramy oczy, uśmiechamy się, ale nie chcemy zrzucać z siebie cieplej kołdry. Dziadek śpiewa dalej:
– Czym prędzej się wybierajcie
Do Betlejem pospieszajcie
Przywitać Pana.
Według tradycji ten fragment się powtarza dwukrotnie. Nareszcie wstajemy z łóżka i śpiewamy kolędę razem z dziadkiem:
– Poszli, znaleźli Dzieciątko w żłobie
Z wszystkimi znaki danymi sobie.
Jako Bogu cześć Mu dali
A witając zawołali
Z wielkiej radości…
W naszym domu brzmiały również inne kolędy: „Cicha noc”, „Pójdźmy wszyscy do stajenki”,„Gdy się Chrystus rodzi” i „Dzisiaj w Betlejem”.
Pochodzę z polsko-rosyjskiej rodziny. Rosjanie świętują Boże Narodzenie 7 stycznia. Tradycyjnej Wigilii tu nie ma, ludzie po prostu spotkają się z członkami rodziny i przyjaciółmi przy stole. Najpopularniejsze danie podczas Świąt to pierogi na słodko (z jabłkami, wiśniami lub suszonymi śliwkami). Kolędy w Rosji są śpiewane dość rzadko. Ale są ludzie, którzy chętnie je wykonują. Moja prababcia, która była Rosjanką, lubiła kolędy „Радуйся, дева!“ (pol. Wesel się, Panno!) i „В Рождество Христово ангел прилетел“ (pol. Podczas Świąt Bożego Narodzenia przyleciał anioł”). One mnie również się podobają.
Dla mnie Święta Bożego Narodzenia to czas rodzinny. Spędzam cały dzień rozmawiając z ludźmi, których lubię najbardziej.
CZECHY
Czeskie kolędy mają znacznie dłuższą tradycję niż kolędy polskie. Wiele polskich kolęd zostało przetłumaczonych z języka czeskiego m.in. kolędy: Zdrow bądź królu anjelski (XV w.) oraz Stała się rzecz wielmi dziwna (XVI w.).
W kulturze czeskiej śpiewano pieśni bożonarodzeniowe (vánoční písně) oraz kolędy (koledy). Te pierwsze miały charakter religijny i były wykonywane w kościołach. Kolędy zaś były mniej poważne i śpiewano je np. podczas wiejskich jasełek.
W 1832 roku wydano jeden z pierwszych śpiewników České národní duchovní písně autorstwa Josef Vlastimil Kamarýta.
Przez cały adwent w wielu czeskich salach koncertowych i kościołach odbywają się koncerty muzyki świątecznej, na których wykonuje się m.in. mszę bożonarodzeniową Hej mistře, vstaň bystře (pol. Hej Mistrzu, wstań szybko) autorstwa słynnego czeskiego kompozytora Jakuba Jana Ryby.
Posłuchaj kolędy Půjdem spolu do Betléma (pol. Pójdziemy razem do Betlejem) oraz piosenki świątecznej Štědrý večer (pol. Wigilia) w wykonaniu Kataríny Koščovej & Vojtěcha Dyka.
NIEMCY
Niemcy, zarówno katolickie, jak i protestanckie, posiadają długą i bogatą tradycję kolędowania. Reformacja wpłynęła pozytywnie na rozwój tworzenia i rozpowszechniania kolęd. Autorem tekstów wykorzystanych w wielu niemieckich kolędach, m.in. kolędzie Vom Himmel hoch, był Marcin Luter.
Grudzień i styczeń to miesiące, w których w wielu niemieckich domach króluje świąteczna atmosfera związana z Bożym Narodzeniem. Nieodzownym elementem okresu Bożego Narodzenia (Weihnachten) jest wspólne śpiewanie kolęd (Weihnachtslieder) oraz odwiedzanie jarmarków bożobarodzeniowych (Weihnachtsmarkt).
Najbardziej znane kolędy, które powstały w Niemczech to: Ich steh‘ an deiner Krippe hier (1653), O Tannenbaum (1824), Alle Jahre wieder (1836) i Kling Glöckchen klingelingeling(1854).
AUSTRIA
W Austrii powstała jedna z najbardziej znanych kolęd na świecie – Stille nacht (pol. Cicha noc). Tekst wiersza-kolędy napisał w 1816 r. Joseph Mohr, wikary w Mariapfarr w regionie Lungau. Melodię skomponował 2 lata później Franz Xaver Gruber. Kolędę po raz pierwszy wykonano podczas pasterki w 1818 roku w austriackim Oberndorf bei Salzburg.
Kolędę Cicha noc przetłumaczono na ponad 300 różnych języków i dialektów. Słowa jednej z wersji w języku polskim ułożył ok. 1930 roku Piotr Maszyński.
W adwencie kolędy można usłyszeć wszędzie. Roznoszą się one nawet z rozgłośni radiowych w centrach handlowych.
W Austrii bardzo popularna jest tradycja jarmarków bożonarodzeniowych (nazywanych Weihnachtsmärkte, Adventmärkte, Christkindlmärkte).
W Austrii prezenty przynosi Christkind, czyli Dzieciątko Jezus. Dzieci piszą listy do Christkindl i wysyłają je na adres Urzędu Pocztowego w mieście Christkindl. Tradycja ta trwa już 60 lat.
WIELKA BRYTANIA
W Wielkiej Byrtanii najstarsze pieśni, litanie i hymny były po łacinie i wykonywano je podczas w liturgii kościelnej. Najstarsze angielskie kolędy były religijne i nawiązywały do narodzin Chrystusa, do Maryi, do Betlejem oraz wydarzeń biblijnych. Z czasem zaczęły powstać piosenki świąteczne o bardziej swobodnej treści.
W Anglii liczba komponowanych kolęd spadła w okresie reformacji. Dopiero metodyzm w XVIII wieku i związana z nim odnowa religijna odwróciła tę tendencję. Epoka wiktoriańska również wzbogaciła zasób kolęd angielskich.
W 1833 roku William Sandys wydał książkę Christmas Carols Ancient and Modern, w której po raz pierwszy pojawiły się w druku teksty kolęd brytyjskich.
Tradycja kolędowania na ulicach miast rozpoczęła się już w XV wieku. W Wielkiej Brytanii narodził się również pomysł Carols by Candlelight, który rozpowszechnił się w krajach anglojęzycznych.
Najstarsze angielskie kolędy to: Joy to the world, O come all ye faithful, Hark! The Herald Angels Sing i God Rest Ye Merry, Gentlemen.
FRANCJA
We Francji znane są kolędy kościelne (les cantiques) i kolędy o tematyce świątecznej (les chansons de Noël). Kolędy były bardziej uroczyste i śpiewano je w kościele, zaś piosenki świąteczne nawiązujące do narodzin Jezusa były przeznaczone dla ludu.
We Francji jedną z najstarszych kolęd jest Entre le boeuf et l’âne gris (pol. Między wołem i szarym osłem), która powstała prawdopodobnie w XVI w. W tym okresie powstały również kolędy Les anges dans nos campagnes (pol. Aniołowie na naszych polach) i Venez, Divin Messie (pol. Przybądź święty Mesjaszu).
Wiele znanych i śpiewanych do dzisiaj francuskich kolęd powstało na przełomie XVIII i XIX wieku, np. kolęda Minuit, Chrétiens (pol. Północ, Chrześcijanie).
Najpopularniejszą francuską świąteczną piosenką jest Petit Papa Noël (pol. Mały Święty Mikołaj). Piosenkę, napisaną w 1946 r. przez Raymond Vincy and Henri Martinet, wykonywał Tino Rossi. Jest to obecnie najlepiej sprzedający się singiel wszechczasów we Francji, którego sprzedaż osiągnęła ponad 5 711 000 egzemplarzy.
WŁOCHY
Najstarsze hymny bożonarodzeniowe pochodzą z Rzymu i datuje się je na IV wiek – wiek wielkich świętych i Ojców Kościoła. Św. Ambroży z Mediolanu skomponował jeden z pierwszych znanych hymnów liturgicznych na cześć Bożego Narodzenia Veni, Redemptor Gentium (pol. Przyjdź, Odkupicielu ludu) – teologiczną interpretację znaczenia Bożego Narodzenia.
W XIII wieku Św. Franciszek z Asyżu odmienił pieśni bożonadzeniowe wprowadzając do nich człowieczeństwo Jezusa i miłość Jego Matki, Maryi. Św. Franciszek stworzył też pierwszą szopkę bożonarodzeniową.
Po śmierci Franciszka franciszkanie zaczęli komponować pierwsze „nowoczesne” pieśni bożonarodzeniowe przełnione poczuciem miłości, spokoju i ciepła – tak charakterystyczne dla Bożego Narodzenia.
W 1754 r. powstała ulubiona pieśń bożonarodzeniowa Włochów – Tu Scendi dalle Stelle (pol. Schodzisz z gwiazd). Napisana w dialekcie neapolitańskim przez św. Alfonsa Liguori, została przetłumaczona na język włoski na polecenie papieża Piusa IX. W 1754 roku św. Alfons Liguori napisał również tekst i muzykę do kolędy Quanno nascette Ninno (pol. Kiedy rodzi się Dzieciątko).
Piosenką bożonarodzeniową popularną we Włoszech jest A Natale Puoi, która pochodzi z reklamy dobrze znanego włoskiego produktu cukierniczego Panettone.
HISZPANIA
Kolędy hiszpańskie (los villancicos) stanowią ważny element Świąt Bożego Narodzenia. Według podań historycznych, pierwszym kompozytorem kolęd był Marqués de Santillana, poeta z XV wieku. Podobno stworzył on serię pieśni, aby uczcić Boże Narodzenie razem z trójką swoich dzieci.
Początkowo kolędy służyły do zapisu wydarzeń i historii związanych z życiem na wsiach. Z czasem zaczęto wiązać je z okresem bożonarodzeniowym i śpiewać w kościołach.
Wśród kolęd znanych i lubianych w Hiszpanii warto wymienić Los peces en el río (pol. Ryba w rzece), El tamborilero (pol. Perkusista), Mi burrito sabanero, Campana sobre campana, Ya vienen los reyes (pol. Nadchodzą królowie) i La nanita nana.
Najpopularniejszą na świecie hiszpańskojęzyczną piosenką świąteczną jest Feliz Navidad. Napisał ją w 1970 roku José Feliciano. Piosenka Feliz Navidad tak spodobała się producentom muzycznym, że wydano ją dogrywając wers w języku angielskim.
HOLANDIA
W Holandii święta obchodzone są bardziej spokojnie i mniej religijnie niż w innych krajach europejskich. Najbardziej żywym zwyczajem świątecznym jest wysyłanie kartek bożonarodzeniowych.
W polskich kościołach odbywa się pasterka (Kerstnachtdienst), która przyciąga wiernych. W okresie bożonarodzeniowym w wielu niderlandzkich świątyniach rozbrzmiewają kolędy (kerstlied/kerstliederen) nie tylko holenderskie, ale także niemieckie i angielskie.
Jedną z najstarszych pieśni bożonarodzeniowych pochodzącą z XV wieku jest Nu zijt wellekome (pol. Jesteś mile widziany). Pieśń posiada dwie wersje: katolicką – dłuższą i protestancką – bez zwrotek maryjnych.
W Holandii chętnie śpiewa się także kolędy De herdertjes lagen bij nachte (pol. Pasterze leżeli w nocy), protestancką Komt allen tezamen (pol. Chodźcie wszyscy razem) i katolicką Wij komen tezamen (pol. Idziemy razem).
SKANDYNAWIA
Jedną z najstarszych kolęd w Skandynawii jest skomponowana w XVI wieku kolęda Gaudete, Christus est natus (pol. Raduj się, Chrystus się narodził). Kolęda po raz pierwszy pojawiła się w fińsko-szwedzkim zbiorze tekstów świętych i pieśni Piae Cantiones w 1582 roku.
Kolęda Jul, jul, strålande jul (pol. Boże Narodzenie, Boże Narodzenie, chwalebne Boże Narodzenie) stała się motywem wielu interpretacji w Szwecji i innych krajach, nie tylko skandynawskich. Autorem tekstu jest Edward Evers. Muzykę skomponował Gustaf Nordqvist. Opublikowana w 1921 roku przez Abrahama Lundqvista, kolęda Jul, jul, strålande jul stała się jedną z najbardziej popularnych kolęd w Szwecji w ciągu całego XX wieku.
Wśród popularnych w krajach skandynawskich świątecznych melodii warto wspomnieć jeszcze o starej szwedzkiej pieśni ludowej Räven raskar över isen (pol. Lis śpieszy po lodzie) oraz piosence Musevisa, którą wykonuje gwiazda norweskiego przemysłu muzycznego Nora Brockstedt.
STANY ZJEDNOCZONE
Pomimo tego, że w Stanach Zjednoczonych wykonuje się wiele kolęd powstałych w Wielkiej Brytanii, na przestrzeni lat Amerykanie w znaczący sposób przyczynili się do stworzenia wielu popularnych kolęd i piosenek świątecznych, które pokochał cały świat. Wymieńmy kilka z nich:
Jingle Bells – kolęda napisana przez amerykańskiego kompozytora Jamesa Pierponta. Pierwotnie funkcjonowała pod tytułem One Horse Open Sleigh. Premiera kolędy odbyła się 16 września 1857 roku.
White Christmas – piosenka autorstwa Irvinga Berlina z 1941 roku, pierwotnie wykonywana przez Binga Crosby’ego i Marthę Mears w filmie Gospoda świąteczna (1942). Jedna z najpopularniejszych i najczęściej wykonywanych anglojęzycznych piosenek świątecznych na świecie.
Have Yourself a Merry Little Christmas (1943) pierwotnie wykonywana przez Judy Garland, rozgłos zyskała w wersji wykonywanej przez Franka Sinatrę.
Let it snow autorstwa Sammy’ego Cahn’a oraz Julie’a Styne’a, powstała w lipcu 1945 roku podczas fali wielkich upałów, które dotknęły Hollywood. Pierwsze nagranie tej piosenki odbyło się z udziałem Vaughna Monroe, jednak do najpopularniejszych aranżacji tego utworu zalicza się wykonania Dean’a Martin’a i Franka Sinatry.
Wśród hitów muzyki pop, które zna cały świat, warto wymienić chociażby Last Christmas zespołu Wham (1984), Driving Home for Christmas Chrisa Rea (1986), All I want for Christmas is you Mariah Carey (1994).
AUSTRALIA
Tradycja śpiewania kolęd i piosenek świątecznych jest wciąż żywa w Australii. Od 1937 roku organizowane są większe i mniejsze wieczory kolęd przy świecach (Carols by Candlelight). Największe wspólne koncerty odbywają się w Sydney i Melbourne i są transmitowane przez telewizję. W zasadzie każda dzielnica lub społeczność organizuje swoje lokalne wieczory kolęd, które są okazją do wspólnego spędzenia czasu wśród znajomych, śpiewania, jedzenia i picia.
W repertuarze kolęd i piosenek świątecznych śpiewanych w Australii królują przede wszystkim popularne szlagiery anglojęzyczne. Jednakże Australijczycy mogą pochwalić się także kilkoma własnymi piosenkami świątecznymi oddającymi specyfikę australijskich świąt Bożego Narodzenia wypadających w środku lata oraz australijskie poczucie humoru.
Popularne australijskie piosenki świąteczne to Six White Boomers, Santa’s Moving to the South Pole, Let Us Barbeque i Aussie Jingle Bells.
JT
Źródła: niedziela.pl, culture.pl, piosenkireligijne.pl, wikipedia.pl, folk.pl, koledypolskie.pl, polskiobserwator.de, obliczadialogu.pl, kalejdoskoprenaty.com, hispanico.pl, polonia.nl, parisbymoni.com, pl.enlizza.com, nlog.tbw.pl
Stanisław Dobrzycki Kolędy polskie a czeskie, ich wzajemny stosunek; w dodatku: kilkanaście nieznanych kolęd czeskich z XVIII w.